Erzurum’da Bulunan Tarihi Hanlar 

Giriş:

Erzurum’un Gölbaşı Semti, tarihi zenginlikleri ve mimari güzellikleriyle ünlüdür. Bu semtteki Hanlar ve Hamamlar, Osmanlı dönemine ait mimari örnekler sunmaktadır. Bu yazımızda, Cennetzade Hanı’nın tarihini, mimarisini ve kültürel önemini keşfedeceğiz.

Cennetzade Hanı: Tarih ve Konum

Cennetzade Hanı, Köse Ömerağa Mahallesinde, Kongre Meydanı’na inen caddenin solunda, Nazik Çarşısı üzerinde konumlanmıştır. XVIII. yüzyıla tarihlendirilen bu han, Erzurum’un tarihi atmosferini yansıtan önemli bir yapıdır. Kitabesi bulunmasa da, mimari özellikleri ve çevresindeki tarihi dokusuyla dikkat çeker.

Mimari Yapı ve Detaylar:

Han, kapalı plan şemasına sahiptir ve iki katlıdır. Giriş katı, kapalı bir avluya açılan tek katlı odalardan oluşurken, ikinci kat ise sadece giriş cephesinde yer alan merdivenlerle ulaşılabilir. Girişin üzerinde, han görevlilerine ait düz damla kapatılmış bir mekân bulunmaktadır.

Giriş kapısının üzerindeki kemer, birbirine geçme tekniğiyle oluşturulmuş ve üzerinde tek sıra halinde iki adet servi ve gülbezek motifi içerisinde yıldız çiçeği süslemelerine yer verilmiştir. Ayrıca, silmenin hemen üstünde ahşaptan yapılmış Neo-klasik ters yumurta sırası şeklindeki bezeme, hanın estetik değerini artırmaktadır.

Avlunun ortasında bulunan ahşap sütunlarla taşınan kırlangıç örtülü yanları açık iki mekân, hanın içerisine farklı bir atmosfer katmaktadır. Hanın güney kesiminde günümüze ulaşan kapı ve pencere açıklıkları, geçmişin izlerini günümüze taşımaktadır.

Koruma ve Tescil:

Cennetzade Hanı, kültürel mirasımızın bir parçası olarak 13.11.1976 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, hanın gelecek nesillere aktarılması ve tarihi dokusunun korunması adına büyük bir önem taşımaktadır.

Sonuç:

Erzurum’un Gölbaşı Semti, Cennetzade Hanı gibi tarihî yapılarıyla zengin bir kültürel mirasa ev sahipliği yapmaktadır. Bu hanlar, geçmişin izlerini günümüze taşıyarak ziyaretçilere tarihi bir yolculuk fırsatı sunmaktadır. Cennetzade Hanı, mimari özellikleri ve kültürel önemiyle bu tarihi atmosferin bir parçası olarak günümüze ışık tutmaya devam etmektedir.

---

Gümrük Hanı: İpek Yolu’nun Hüzünlü Molası

Giriş:

Erzurum’un tarihi zenginliklerini barındıran Yeğenağa Mahallesi’nde, Gölbaşı Semti’nde bulunan Gümrük Hanı, geçmişten günümüze uzanan hikayesiyle dikkat çekiyor. İpek Yolu’nun doğusundan gelen kervanların ilk uğrak noktası olan bu han, XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde inşa edilmiş ve günümüze orijinal özelliklerini büyük ölçüde koruyarak gelmiştir.

Tarih ve Konum:

Gümrük Hanı, Gölbaşı Semti’nde, Gümrük Camii’nin karşısında konumlanmıştır. İran üzerinden gelen kervanların Erzurum’a girmeden önceki ilk durağı olmasıyla öne çıkar. Derviş İbrahim Ağa vakfiyesine göre XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde yapılmıştır.

Mimari Yapı ve Detaylar:

Han, avlusuz ve tek katlı bir yapıdır. Uzun bir dikdörtgen alan üzerine kurulmuş olan hanın batı cephesinde sivri kemerli bir giriş kapısı bulunmaktadır. Hanın orijinal özelliklerini büyük ölçüde koruduğu, 2005-2006 yıllarında yapılan onarımlarla sağlanmıştır.

Avlu, on üç çift ahşap sütun üzerine oturan kalın ağaç hatıllarla kapatılmıştır. Güney kesimde dokuz oda bulunmaktadır ve bu odaların kapıları kapalı avluya açılmaktadır. Ayrıca avlunun kuzey kısmında farklı bölümlere sahip odalar ve bir açık avlu yer almaktadır. Açık avluda, sivri kemerli tek lüleli kesme taştan inşa edilmiş bir çeşme bulunmaktadır.

Hanın odalarının üst örtüleri basit kırlangıç, düz ve pasin örtüyle örtülmüştür. Yapının malzemesi, ön cephesinde kesme taş olup, diğer yerlerde moloz taş kullanılmıştır.

Koruma ve Tescil:

Gümrük Hanı, kültürel mirasımızın bir parçası olarak 13.11.1976 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, hanın tarihi ve mimari değerinin gelecek nesillere aktarılması adına büyük bir önem taşımaktadır.

Sonuç:

Gümrük Hanı, İpek Yolu’nun izlerini taşıyan, tarihi atmosferiyle büyüleyen bir yapıdır. Zengin mimarisi ve geçmişin hikayelerini barındıran bu han, Erzurum’un kültürel dokusuna önemli bir katkı sunmaktadır. Ziyaretçiler, Gümrük Hanı’nda geçmişe doğru keyifli bir yolculuk yaparak, tarihin derinliklerine dalma fırsatı bulabilirler.

---

Hacılar Hanı: Tarih Kokan Bir Mola

Giriş:

Erzurum’un Ayazpaşa Mahallesi’nde, Habip Baba Türbesi’nin karşı sırasında, Taş Mağazalarının alt kısmında gizlenen Hacılar Hanı, XVIII. yüzyıla dayanan köklü bir tarih ve zengin bir kültür barındırıyor. Kitabesi olmasa da, mimari özellikleri ve tarihi dokusuyla dikkat çeken bu han, tek katlı ve açık revaklı avlulu hanlar grubuna aittir.

Tarih ve Konum:

Hacılar Hanı’nın tam tarihi kesin olmasa da XVIII. yüzyıla dayandığı tahmin edilmektedir. Ayazpaşa Mahallesi’nde, Taş Mağazalarının altında, Habip Baba Türbesi’nin hemen kuzeyinde konumlanmıştır.

Mimari Yapı ve Detaylar:

Han, tek katlı bir yapı olup, açık revaklı avlusunda sıralanan odalardan oluşmaktadır. Hanın kuzeydoğu ve batı yönde iki girişi bulunmaktadır. Batı girişi, genişliği ve yüksekliği ile arabalar ve yük hayvanlarının geçişine uygun olarak tasarlanmıştır. Asıl giriş olan kuzeydoğudaki kapı, özenle biçimlenmiş kademeli kaval silmeli ve yuvarlak kemerle vurgulanmıştır.

Hanın avlusunda bir çeşme bulunmaktadır. Kesme taştan yapılmış olan çeşmenin üzerinde burmalı sütunlar, sivri kemer ve süslemeli bir tas bulunmaktadır. Çeşmenin detayları, mimari zevkin izlerini taşımaktadır.

Hanın avlusunun ortasında fıskiyeli bir havuz yer almaktadır. Hanın dokusunu tamamen kesme taş ve moloz taş malzemeler oluştururken, zamanla yapılan bazı eklemeler orijinal dokusunu değiştirmiştir.

Koruma ve Tescil:

Hacılar Hanı, kültür varlıklarımızın korunması açısından büyük bir öneme sahiptir. Bu nedenle, 10.03.1979 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Tescil, hanın tarihi ve kültürel değerinin gelecek kuşaklara aktarılması adına büyük bir adım olarak nitelendirilebilir.

Sonuç:

Hacılar Hanı, tarih kokan duvarları ve özenle işlenmiş detaylarıyla Erzurum’un kültürel mozaiklerinden biridir. Ziyaretçilere, geçmişe uzanan bir yolculuk ve bu tarihi atmosferin içinde kaybolma fırsatı sunar. Hacılar Hanı, sadece bir mekan değil, aynı zamanda geçmişin izlerini günümüze taşıyan bir hazine olarak görülmelidir.

---

Komesli Han: Zamanın Tanığı Bir Miras

Giriş:

Erzurum’un Ali Paşa Mahallesi’nde, tarihi bir geçmişe sahip olan Komesli Han, Ali Paşa Camii’nin kuzeyinde, dışa kapalı bir yapı olarak konumlanmıştır. Kitabesi olmamasına rağmen, inşa özelliklerinden yola çıkarak XIX. yüzyıla tarihlendirilen han, zaman içinde yaşadığı yangın gibi olaylara rağmen, mimari yapısıyla dikkat çeker.

Tarih ve Konum:

Komesli Han’ın tam tarihi kesin olmasa da XIX. yüzyıla ait olduğu düşünülmektedir. Ali Paşa Camii’nin kuzeyinde, Ali Paşa Mahallesi’nde yer almaktadır. 1960 yılında bir yangın geçirmiş olmasına rağmen, bu han, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir ve etrafı diğer binalarla çevrili bir yapıdır.

Mimari Yapı ve Detaylar:

Han, oldukça harap bir durumda olsa da, mimari detaylarıyla öne çıkar. Güneydeki kesme taş duvar yüzeyinde bulunan kapı, alışılmamış bir tarzda ahşap ve mukarnaslı bir atkı ile süslenmiştir. Kapının boyutları sıra dışıdır ve kapı atkısı dikkat çekici bir şekilde öne taşmaktadır.

Hanın içine girildiğinde, kuzeye doğru uzanan büyük bir dikdörtgen mekânla karşılaşılır. Mekânın batısında ve kuzeyinde farklı boyutlarda odalar bulunmaktadır. Hanın odalarında üst örtü olarak kullanılan üç kırlangıç kubbe, mekânları doğal ışıkla aydınlatmaktadır.

Hanın tek bezeme unsuru, sade bir tarza sahip olan kapı üzerinde yer alan ter yumurta dizisidir. Dizinin hemen üstünde ise beş adet eli böğründe taşınan giriş saçağı yer almaktadır. Kesme taş ve yer yer ahşap hatılların kullanıldığı bu toprak damla örtülü yapı, günümüzde ne yazık ki büyük ölçüde harap durumdadır.

Koruma ve Tescil:

Komesli Han, kültürel mirasımızın önemli bir parçası olarak kabul edilmiş ve 13.11.1976 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, hanın değerini ve korunması gerekliliğini vurgulamaktadır.

Sonuç:

Komesli Han, tarihi dokusuyla, mimari detaylarıyla ve yaşadığı zorluklara rağmen dimdik ayakta durmasıyla bir zamanlar ne kadar önemli bir ticaret ve konaklama merkezi olduğunu hatırlatan bir yapıdır. Ziyaretçilere geçmişe bir pencere açma ve zamanın tanığı olma fırsatı sunar.

---

Karasu Han: İpek Yolunun Tarihi Durağı

Giriş:

Erzurum’a bağlı Aşkale ilçesinin 32 km batısında, tarihî İpek Yolu üzerinde konumlanan Karasu Han, Karasu Köyü sınırları içinde yer almaktadır. Giriş kemerindeki taş kitabeden öğrenildiğine göre, yapı, Ebubekir Ağa tarafından H. 1087/M. 1676 tarihinde inşa edilmiştir. Ancak, bu tarih kesin olmamakla birlikte, üslup özelliklerinden dolayı XVI. yüzyıl sonlarına veya XVII. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. Han, 2006 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir.

Mimari Yapı ve Özellikler:

Han, kuzey-güney doğrultusunda 32.50 x 18.75 m ölçülerinde kapalı (kışlık) hanlar grubuna dahildir. Güney cephesindeki taçkapıdan girilen hanın giriş kemerinin üst kısmında yivle sonlanan dikdörtgen iki pencere bulunmaktadır. Dikdörtgen planlı iki sıra halinde dizilmiş dörder ayağın kemerlerle birbirlerine bağlanmasıyla oluşturulmuş dikey üç saha, hanın ana yapısal unsurlarını oluşturur. Güney duvarında bir, kuzey duvarında üç, doğu ve batı duvarlarında ise sekizer olmak üzere toplamda 21 ocak bulunmaktadır. Hanın güney kısmı hariç üç tarafında seki bulunmaktadır. Yapının yan sahnın tonozları, kare formdaki dörderden sekiz aydınlık feneri ile aydınlatılmaktadır. Han günümüzde içten tonoz örtülü olup, örtü sistemi güney ve kuzey cephelerinde dışa üçgen olarak yansıtılmış ve saç ile kapatılmıştır. Düzgün kesme taş ve moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir.

Koruma ve Tescil:

Karasu Han, kültürel mirasın önemli bir örneği olarak kabul edilmiş ve 26-27.05.1988 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, hanın tarihî ve kültürel değerini vurgulamakta ve gelecek kuşaklara aktarılmasını güvence altına almaktadır.

Sonuç:

Karasu Han, tarih boyunca İpek Yolu üzerinde seyahat edenler için önemli bir mola noktası olmuş, mimari zarafeti ve tarihî önemiyle günümüze ışık tutan bir yapıdır. Restore edilerek günümüze ulaşan han, ziyaretçilere geçmişin atmosferini yaşatmaya devam etmektedir.

---

Dikyar Hanı: Ormanın İçindeki Tarihî Kalıntı

Giriş:

Erzurum İli Uzundere İlçesi’nde, Dikyar Mahallesi’nde bulunan Dikyar Hanı, ormanlık bir alanda yer almaktadır. Yapı, yıkık durumda olup, sadece moloz taş malzemeyle inşa edilmiş temel seviyesinde duvar kalıntıları günümüze ulaşabilmiştir. Niteliği tam olarak bilinmemekle birlikte, yapılan değerlendirmeler sonucunda bir han olduğu düşünülmektedir.

Mimari Durum ve Özellikler:

Dikyar Hanı’nın ormanlık alanda bulunması ve yıkık durumda olması, mimari özellikleri tam olarak anlaşılamasa da, sadece temel seviyesindeki duvar kalıntılarından eski bir yapıya ait olduğu anlaşılmaktadır. Moloz taş malzemenin kullanılması, yapının geçmişe ait olduğunu gösteren bir detaydır.

Koruma ve Tescil:

Yapının tarihî ve kültürel önemine dikkat çekmek, koruma altına almak ve gelecek kuşaklara aktarmak amacıyla Dikyar Hanı, 13.02.2018 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, yapı kalıntısının gelecekteki restorasyon veya koruma çalışmalarına ışık tutacak ve bölgenin tarihî dokusunu sürdürmesine katkı sağlayacaktır.

Sonuç:

Dikyar Hanı, ormanın içindeki bu tarihî kalıntı, bölgenin geçmişine dair önemli ipuçları sunmaktadır. Koruma altına alınması, yapı üzerinde yapılacak gelecekteki çalışmaların sağlıklı bir şekilde yürütülmesine olanak tanıyacaktır. Bu sayede, bölgenin kültürel zenginliği gelecek nesillere aktarılmaya devam edilecektir.

---

Hacıbekir Kervansarayı: Tarihi ve Mimari İhtişamın Tanığı

Giriş:

Erzurum’un Aşkale İlçesi’ne bağlı Hacıbekir Köyü içinde, tarih kokan Erzurum-Tercan yolunun üzerinde bulunan Hacıbekir Kervansarayı, kitabesi olmamakla birlikte XIII-XIV. yüzyıllara tarihlenmektedir. Anıtsal yapısı ve mimari zarafeti ile dikkat çeken bu kervansaray, doğu ve batı duvarlarını beşer payanda ile destekleyerek geçmişten günümüze ulaşmış bir tanık olarak konumlanmaktadır.

Mimari Yapı ve Özellikler:

Kervansaray, kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda 42.05 x 22 m. ölçülerinde olup, kışlık (kapalı) kervansaraylar kategorisinde yer almaktadır. Giriş kısmının sağ ve solunda konumlanmış yönetici odaları ve ikinci bir kapı ile girilen kapalı mekan, kervansarayın ana bileşenlerini oluşturur. Giriş, büyük ölçüde yıkılmış olan mukarnas kavsaralı taçkapı aracılığıyla sağlanmaktadır. Giriş önünde, yıldız tonoz örtüsü tamamen çökmüş dikdörtgen bir mekan bulunurken, mekanın iki yanında ise kuzeydoğu ve kuzeybatı köşelerinde beşik tonoz örtülü iki hücre yer almaktadır. Sol tarafta yer alan odanın yanında ise dama çıkışını sağlayan taş merdivenler bulunmaktadır.

İkinci kapı aracılığıyla ulaşılan kapalı avlu, dörder ayağın kemerlerle birbirine bağlandığı dikey üç sahadan oluşur. Ne yazık ki, beşik tonozla örtülü bu bölüm büyük ölçüde tahrip olmuştur.

Bezemeler ve Malzeme:

Kervansarayın tek bezeme unsurları, taçkapıda ve kapalı kısma giriş kapısında yer almaktadır. Yapının genelinde farklı boyutlarda kesilmiş kesme taş malzeme kullanıldığı açıkça görülmektedir.

Koruma ve Tescil:

Hacıbekir Kervansarayı, kültürel mirasın önemli bir parçası olarak kabul edilmiş ve 14.04.1978 tarihinde korunması gerekli kültür varlığı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, kervansarayın değerini ve tarihî önemini vurgulamaktadır.

Sonuç:

Hacıbekir Kervansarayı, geçmişten günümüze uzanan büyüleyici bir tarihî yolculuğa davet eden, ihtişamlı mimarisi ve koruma altındaki statüsüyle öne çıkan bir yapıdır. Bu kervansaray, zamanın tanığı olarak ziyaretçilerini tarihi dokusuyla büyüler ve Anadolu’nun kervan yollarının heybetini hatırlatır.

Erzurum’da Bulunan Tarihi Hamamlar

---

Kırkçeşme Hamamı: Tarihi ve Mimari Bir İncemeleme

Giriş:

Erzurum’un Kırkçeşme mahallesinde konumlanan Kırkçeşme Hamamı, ne yazık ki yapım tarihine dair herhangi bir kitabe içermemektedir. Ancak plan ve mimari özelliklerinden yola çıkarak XVI. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Hamam, Osmanlı dönemi vezirlerinden Rüstem Paşa’nın hayır eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Yapı ve Bölümleri:

Kırkçeşme Hamamı, geleneksel hamam mimarisini yansıtarak soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan olmak üzere dört ana bölümden oluşmaktadır. Batı tarafında yer alan açıklık, soyunmalık kısmına geçişi sağlamaktadır. Bu alanda, bazalt taşından yapılmış fıskiyeli bir havuz ve önünde suyun aktığı bir kurun bulunduğu göze çarpmaktadır.

Soyunmalık ve Ilıklık Bölümleri:

İki katlı soyunmalık kısmı, zemin katta çevreleyen soyunma sekileri, ikinci katta ise soyunma odalarıyla düzenlenmiştir. Orta kısmında şadırvan bulunan ılıklık kısmına geçiş, soyunmalığın kuzeybatı yönünden sağlanmaktadır. Soyunduktan sonra, klasik Osmanlı hamam plan tipolojisi göz önünde bulundurularak sıcaklık kısmına geçilmektedir.

Sıcaklık Bölümü:

Sıcaklık bölümü, kubbeli merkezi bir mekân ile haçvari tarzda sivri kemerli dört eyvandan oluşmaktadır. Kubbenin altında yer alan kare göbektaşı, mekâna karakteristik bir özellik katmaktadır. Haç plan formundaki mekânın köşelerinde dört halvet hücresi bulunmaktadır.

Süsleme ve Malzeme:

Kırkçeşme Hamamı, sadeliğiyle dikkat çeker; iç ve dış kısımları süsleme unsuru içermemektedir. Kalın beden duvarları, kesme taş ve moloz taş kullanılarak inşa edilmiştir.

Su Kaynağı ve Onarım:

Hamam, su ihtiyacını Erzurum Kalesi’nin altından çıkan kaynaktan karşılamaktadır. Bugün mevcut olmayan bir onarım kitabesi, yapı içerisindeki sıcaklık kısmında yer aldığı belirtilmektedir.

Koruma ve Kullanım:

Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 06.05.1976 tarihinde kültür varlığı olarak tescil edilen Kırkçeşme Hamamı, günümüzde çift fonksiyonlu olarak kullanılmaktadır. Bu tescil, yapının kültürel mirasın korunması açısından önemini vurgulamaktadır.

---

Lala Mustafa Paşa Hamamı (Çöplük Hamamı): Tarihi ve Mimari Bir Değerlendirme

Genel Bilgiler:

Tebriz Kapı’da bulunan Lala Mustafa Paşa Hamamı, üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamakla birlikte Mimar Sinan tarafından yapıldığı ve Lala Paşa Camii vakfı olduğu kaynaklarda belirtilmiştir. İsminin kaynağı olan Lala Paşa’nın bu hamamı XVI. yüzyılda inşa ettirdiği düşünülmektedir. Klasik Osmanlı hamam planına sahiptir ve soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan kısımlarından oluşan tek fonksiyonludur.

Plan ve Bölümler:

Hamama kuzeydoğusunda bulunan kapıdan girilir ve soyunmalık bölümüne ulaşılır. Kare planlı soyunmalık, ortasında fıskiyeli bir havuz ile kubbe ile örtülüdür. Duvar diplerinde sekiler ve nişler bulunur. Soyunmalığın güneyindeki kapı açıklığından dikdörtgen planlı ılıklık bölümüne geçilir. Bu bölümün kubbesi sekizgen kasnağa oturur. Batı duvarında yer alan kapı ile tuvaletlere ulaşılır. Ilıklığın güney yönündeki kapıdan sıcaklık bölümüne geçilir. Merkezdeki kubbe etrafında üç yönden beşik tonozla örtülü eyvanlara geçiş sağlanır. Güneybatı ve güneydoğuda kare planlı, kubbe ile örtülü üç halvet hücresi bulunur. Ayrıca hamamda bir külhan kısmı da mevcuttur.

Süsleme ve Malzeme:

Hamamda süsleme öğesi bulunmamaktadır. Yapının malzemesi olarak moloz taş ve kesme taş kullanılmış, iç ve dış kısımları sıva ile kaplanmıştır.

Koruma Durumu:

13.11.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiş ve V.G.M. arşivinde 1984 yılına ait restorasyon ve onarım projeleri bulunmaktadır. 2007 yılında V.G.M. tarafından koruma alanı olarak belirlenmiş ve günümüzde bakımlı bir şekilde korunmaktadır. Bu, hamamın tarihi ve mimari önemini koruyarak gelecek nesillere aktarmak adına önemli bir adımdır.

---

Murat Paşa Hamamı: Tarih ve Mimari Harikası

Giriş:

Erzincan Kapı semtinde yer alan Murat Paşa Hamamı, her ne kadar yapım tarihiyle ilgili kitabe içermese de, XVI. yüzyılın ikinci yarısında Kuyucu Murat Paşa tarafından Murat Paşa Camii ile birlikte yaptırıldığı kabul edilmektedir. Bu tarihi yapı, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan klasik bir hamam düzenine sahiptir.

Giriş ve Soyunmalık Kısım:

Batı cephesinde basık kemerli bir eyvan türü kapı ile girilen hamam, soyunmalık kısmında büyük bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe kasnağı, altta sekizgen, üstte yuvarlak düzenlemeli olarak iki katlı bir yapıya sahiptir. Giriş cephesi dışında diğer üç cepheyi çevreleyen soyunma sekileri, soyunmalığın atmosferini zenginleştirmektedir. Aynı zamanda, soyunmalığın ortasında bir havuz bulunmakta ve zemin kesme taş döşemelidir.

Ilıklık ve Sıcaklık Bölümleri:

Doğu cephesindeki kapıdan geçilerek ılıklık kısmına ulaşılır. Ilıklık, kuzey-güney doğrultusunda enine dikdörtgen bir mekândır. Ortasında üç küçük kubbe bulunan bu kısım, güney ve kuzey köşelerde beşik tonozla örtülüdür. Tuvaletler ise ılıklığın güney tarafında konumlanmıştır.

Ilıklık bölümünden bir açıklıkla sıcaklığa geçildiğinde, sekizgen göbektaşı ve pencerelerle aydınlatılan bir kubbe ile ortaya çıkan klasik plan şeması dikkat çeker. Sıcaklığın köşelerinde sekizgen planlı dört halvet hücresi ve dört yanda yer alan eyvanlar, mekanın estetik yapısını tamamlar.

Süsleme ve Malzeme:

Hamamın dış kısmında batıdaki girişin dışa taşıntısı ve sivri kemerle çevrelenmesi, ön cephesine abidevi bir görüntü kazandırmaktadır. İç kısım sade bir düzenleme sunarken, sıcaklık bölümü giriş kapısının üzerinde tek sıra mukarnas sırası ile süslenmiştir. Yapıda, malzeme olarak moloz taş ve kesme taş kullanılmıştır.

Koruma ve Restorasyon:

08.05.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilen hamam, 1996 yılında onarılmış ve restore edilmiştir. Bu restore çalışmaları sırasında üst örtü dışarıdan kurşun kaplama olarak yenilenirken, sıcaklık bölümünün zemini de siyah mermerle döşenmiştir. 2005-2006 yıllarında ise Erzurum V.G.M. tarafından gerçekleştirilen bir diğer onarım ile hamam günümüzde kullanılmaktadır.

---

Ziya Paşa Hamamı: Tarih ve Mimari Özellikler

Genel Bilgiler: Ziya Paşa Hamamı, Erzurum İli, Aziziye İlçesi, Söğütlü Mahallesinde konumlanmıştır. Hamam, tek fonksiyonlu bir yapıdır ve yaklaşık 5 x 14.75 m boyutlarında bir alana sahiptir.

Mimari Detaylar: Hamamın girişine, düzgün yontulmuş söve ve lento taşları kullanılarak yapılmış bir kapıdan girilmektedir. Girişte küçük bir mekan bulunmaktadır. Girişin sağ tarafında soyunmalık bölümü, bu iki mekanın üzeri ise tonoz örtülü olup, bu örtünün zaman içinde hasar gördüğü düşünülmektedir.

Orta girişin sol tarafında ise sıcaklık bölümü yer almaktadır. Bu bölüm çift kurnalıdır ve üzeri kubbe ile kapatılmıştır. Ancak, kubbenin büyük bir kısmının hasar gördüğü belirtilmektedir. Yapının malzemesi düzgün olmayan moloz taştan yapılmıştır.

Koruma ve Tescil: Ziya Paşa Hamamı, kültür varlığı olarak kabul edilmiş ve 11.11.1977 tarihinde tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Bu tescil, yapıyı kültürel ve tarihi bir miras olarak koruma amaçlıdır.

Sonuç: Ziya Paşa Hamamı, mimari özellikleri ve tarihi bağlamıyla bölgedeki kültürel zenginliği yansıtan önemli bir yapıdır. Ancak, tonoz örtünün ve kubbenin hasar görmüş olması, gelecekte yapının restorasyon ve koruma ihtiyacını ortaya çıkarabilir.

---

Boyahane Hamamı: Tarih ve Mimari Değerlendirme

Genel Bilgiler:

Boyahane Hamamı, Erzurum’un Karaköse Mahallesi’nde, Cennetçeşme Sokak’ta yer alır ve Boyahane Camii’nin doğusuna bitişiktir. Kitabesine göre, Kanuni Sultan Süleyman döneminde hicri 974, miladi 1566 yılında Hacı Emin Paşa tarafından inşa edilmiştir. Ne yazık ki, günümüzde kitabe mevcut değildir.

Fonksiyon ve Bölümler:

Klasik Osmanlı hamam planına uygun olarak yapılan Boyahane Hamamı, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır.

Soyunmalık Bölümü:

Soyunmalık bölümüne kuzeybatıda bulunan eyvan türü kapıdan girilmektedir. Kare formlu soyunmalık, kubbe ile örtülüdür ve çevresinde soyunma odaları bulunmaktadır. Kuzeybatısında bulunan iki pencere, iç mekana ferahlık katmaktadır.

Ilıklık ve Sıcaklık Bölümleri:

Ilıklık bölümü, geniş bir kemer açıklığı ile ılıklık kısmına bağlanmaktadır. Ilıklık, doğu-batı doğrultusunda uzanmakta ve ortası kubbe, yanları ise sivri tonozla örtülüdür. Bugün tuvalet olarak kullanılan ilk kısım, ikinci kısım ise üç kubbeli bir yapıdır. Sıcaklık bölümü, haçvari plan tipinde olup dört sivri tonozlu eyvan, ortada kubbe ile kapatılmış sekizgen bir mekan ve köşelerde kubbeli sekizgen halvet hücrelerinden oluşmaktadır. Orta alanda göbektaşı bulunmaktadır.

Süsleme ve Malzeme:

Hamam, sade bir düzenlemeye sahiptir ve süsleme öğeleri içermemektedir. Kubbe ve tonozlarda tuğla, cephelerde ise düzgün kaliteli kesme taş kullanılmıştır.

Restorasyon ve Kullanım:

Orijinal olarak çift fonksiyonlu yapılan hamamın kadınlar bölümü, 1621 yılında minare eklenerek camiye dönüştürülmüştür. 1968’e kadar harap durumda olan yapı, 1968’de V.G.M. tarafından toprak altından çıkartılarak onarılmıştır. Cami olarak kullanılmak üzere restore edilen yapı, 1983 restorasyonu sonrasında iç sıvası yenilenmiş, tabanı ve döşemesi mermerle kaplanmış, kapı ve pencereler yenilenerek kullanıma açılmıştır.

---

Erzurum Hamamı (Pastırmacı – Fuadiye): Tarihi ve Mimari Bir Değerlendirme

Genel Bilgiler:

Erzurum Hamamı, Gürcü Kapı Semti’nde Çortan Mahallesi’nde bulunmaktadır. Yapının üzerinde herhangi bir kitabe bulunmamakla birlikte mimari özellikleri ve planı XVII. yüzyıla tarihlendirilmektedir. İlk olarak Pastırmacı Hamamı olarak anılan yapı daha sonra Fuadiye Hamamı adını almış, günümüzde ise Erzurum Hamamı olarak bilinmektedir. Tek fonksiyonlu bir Osmanlı dönemi hamamıdır ve soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır.

Giriş ve Soyulmalık Bölümü:

Yapının girişi, atkıtaşlı ve yuvarlak kemerli bir üst kısmında kare bir pencere açıklığı bulunan çift kanatlı ahşap bir kapıdan sağlanmaktadır. Soyunmalık bölümü, kare planlı olup oldukça dikkat çeken bir üst örtüye sahiptir. Ahşap sütunlarla desteklenen sekiz dilimli ahşap bir kubbe ile örtülüdür. İçerideki havuzun merkezinde sekizgen planlı mermerden yapılmış bir şadırvana yer verilmiştir. Soyunmalığın üst katında soyunma hücreleri bulunmakta olup korkulukları ahşap aplike olarak düzenlenmiş rumi ve palmet bezemelerle süslenmiştir. Üçüncü kat ise balkon şeklinde tasarlanmıştır.

Ilıklık ve Sıcaklık Bölümleri:

Ilıklık bölümü, kuzey-güney istikametinde uzanan bir beşik tonozla örtülüdür. Bu bölümün güney tarafı bir duvarla örülmüş ve zaman içinde onarımlar görmüştür. Ilıklığın güneydoğusundan bir kapı ile sıcaklık bölümüne geçilmekte, bu geçiş kapısının üst kısmında havalandırma bacası bulunmaktadır. Ilıklık bölümü, kuzeyde ikiye bölünmüş ve tuvalet içermektedir.

Sıcaklık bölümü, kare planlı olup dokuz pencere açıklığına sahip bir kubbe ile kapatılmıştır. Bu mekanın çevresine yerleştirilmiş dikdörtgen ve kare şekilli, üst kısımları çapraz tonozla örtülü sekiz halvet hücresi bulunmaktadır. Balkon şeklindeki üst korkuluklar oymalı ve ılıklığa geçişi sağlayan kısmın üzeri bitkisel motifli çini süslemelerle bezelidir.

Malzeme ve Süslemeler:

Yapının beden duvarlarında kesme taş ve moloz taş, üst örtüsünde ise tuğla malzeme kullanılmıştır. Süslemelerde dilimli kemerli motifler, çini süslemeler, bitkisel motifler ve istridye kabuğu şeklinde detaylar göze çarpmaktadır.

Koruma Durumu:

V.G.M. tarafından 08.05.1976 tarihinde korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Günümüzde de kültürel ve tarihi değerini koruyarak ziyaretçilere açık bir şekilde kullanılmaktadır. Bu hamam, Erzurum’un tarihî ve mimari zenginliklerinden biri olarak öne çıkmaktadır.

---

Orta Bahçe Mahallesi Hamamı: Tarih ve Mimari Belirsizlik

Genel Bilgiler:

Orta Bahçe Mahallesi Hamamı, Erzurum İli, Aşkale İlçesi, Kandilli Beldesi’nde konumlanmıştır. Ne yazık ki, hamamın üzerinde herhangi bir kitabe bulunmadığı için yapım tarihi ve yaptıranı belirsizdir.

Mimari Özellikler:

Hamamın içine girilemediğinden dolayı, iç kısım hakkında detaylı bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak dış kısım incelendiğinde, köydeki diğer yapılarla benzerlik gösteren malzemelerin kullanıldığı görülmektedir.

Tuğla Kubbe ve Selçuklu Etkisi:

Hamamın dış kısmında tuğla örgülü kubbe uygulaması bulunmaktadır. Kubbede yer alan mimari dolgu, Selçuklu kubbe mimarisini anımsatmaktadır. Bu detay, mimari açıdan hamamın özgün bir tasarım öğesine sahip olduğunu ve bölgedeki geleneksel Selçuklu mimarisinden etkilendiğini düşündürebilir.

Sonuç:

Orta Bahçe Mahallesi Hamamı, belirsiz tarih ve yapıcı bilgisi ile dikkat çeker. Mimari özellikleri, köydeki diğer yapılarla uyumlu olduğu gibi, Selçuklu mimarisine özgü unsurları içermesiyle de önemlidir. Ancak, daha fazla detayın bilinmemesi, hamamın tarihi ve kültürel bağlamını tam olarak anlamamızı engellemektedir.

---

Çifte Göbek Hamamı: Tarihi ve Mimari Değerlendirme

Genel Bilgiler:

Çifte Göbek Hamamı, Erzurum’un Yeğenağa Mahallesi’nde yer almaktadır. Yapının inşa tarihi konusunda bazı farklılıklar olsa da, genel olarak XVIII. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilmektedir. Hamamın bir kısmının Bakırcı Hacı Mustafa, bir kısmının da Derviş Ağa tarafından yaptırıldığı belirtilmiştir. İbrahim Hakkı Konyalı’nın kaynak göstermeden Bakırcı Camii vakfı olduğunu belirttiği ise ayrı bir detaydır.

Plan ve Fonksiyon:

Çifte Göbek Hamamı, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan tek fonksiyonlu bir hamam özelliği taşımaktadır. Günümüzde restore edilmiş olup, 2007 yılına kadar kapalı olan orijinal girişi tekrar kullanıma açılmıştır.

Soyunmalık Bölümü:

Soyunmalık kısmı dikdörtgen planlı olup, iki bölümden oluşmaktadır. İlk kısımda tromplara oturan kubbe kullanılmışken, ikinci kısım ortada iki sütunla üç bölüme ayrılmıştır. Ortası, kemerler üzerine oturan kubbe, yan kısımlar ise manastır tonozu ile örtülüdür. Zemin taş döşemeli olup, ortasında bir havuz bulunmaktadır.

Ilıklık ve Sıcaklık Bölümleri:

Ilıklık bölümü, soyunmalığın güneyinde yer alan bir kapı ile ılıklık kısmına geçilmektedir. Günümüzde ılıklığın üzeri iki küçük kubbe ile örtülüdür. Ilıklığın batısındaki tek kubbeli ve doğusundaki iki kubbeli kısımlar daha sonraki zamanlarda sıcaklık bölümüne dahil edilmiştir. Tuvalet olarak kullanılan kısım ise sivri kemer tonozlu, dar uzun bir koridor şeklinde düzenlenmiştir.

Sıcaklık bölümü, dikdörtgen şeklinde olup kare profilli iki sütun üzerinde yükselen kemerlerle ayrılan ve tromplar üzerine oturan iki eşit büyük kubbe ile örtülüdür. Sıcaklık kısmına sonradan eklenen halvet hücreleri bulunmaktadır. İki büyük kubbenin altında sekizgen şekilli göbektaşları yer almaktadır.

Külhan ve Su Deposu:

Sıcaklık kısmının güneyinde külhan ve su deposu bulunmaktadır.

Süsleme ve Malzeme:

Hamamda süsleme unsurları bulunmamakta, sade bir tasarıma sahiptir. Malzeme olarak beden duvarlarında moloz taş ve kesme taş, üst örtüde ise tuğla kullanılmıştır.

Koruma Durumu:

13.11.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. V.G.M. tarafından 2007 yılında restore edilmiş olup günümüzde kullanılmaktadır. Hamam, Erzurum’un tarihî ve kültürel zenginliklerinden biri olarak önemini korumaktadır.

---

Şeyhler Hamamı: Tarihi ve Mimari Bir İncelik

Genel Bilgiler:

Şeyhler Mahallesinde, Şeyhler Medresesi yanında ve Şeyhler Camii karşısında bulunan Şeyhler Hamamı, XVIII. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenir ve Şeyhler Camii vakfı tarafından yapılmıştır. Vakıf kayıtlarına göre hamamın inşa tarihi hicri 1150-1180, miladi olarak 1737-1766 olarak geçmektedir. Erzurum’da orijinalliğini koruyan nadir hamamlardan biri olarak dikkat çeker.

Plan ve Bölümler:

Soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan hamam, tek fonksiyonlu bir yapıdır. Caddeye bakan doğu tarafındaki kapıdan girilerek, ahşap tavandan oluşan giriş bölümünden soyunmalığa ulaşılır. Soyunmalık kare planlıdır ve tromplarla geçilen bir kubbe ile örtülmüştür. Ortada bir havuz bulunur ve zemin kesme taş döşelidir. Batıda bulunan kapıdan geçilerek ılıklık bölümüne geçilir. Bu bölüm, uçlarda sivri tonoz, ortada ise üç küçük kubbe ile örtülüdür. Güneyde tonozla kapatılmış tuvaletler bulunmaktadır.

Sıcaklık Kısmı:

Sıcaklık kısmına geçiş, ılıklığın batı duvarındaki kapı ile sağlanır. Sıcaklık bölümü haçvari formdadır ve ortada kubbeli bir mekan, yan taraflarda ise dört eyvan bulunur. Köşelerdeki sekizgen planlı halvet hücreleri simetrik olarak yerleştirilmiştir. Kubbenin altında sekizgen bir göbektaşı bulunur. Sıcaklığın batısında külhan ve su deposu yer alır. İçten Türk üçgeni ve tromplarla geçilen, dıştan kasnak üzerine oturan kubbelerle örtülmüştür.

Süsleme ve Malzeme:

Şeyhler Hamamı, sadeliğiyle dikkat çeker. Hem iç hem de dış kısımları süsleme unsurlarından arındırılmıştır. Yapıda moloz taş ve kesme taş malzeme kullanılmıştır.

Koruma Durumu:

Ancak günümüzde hamam oldukça harap durumdadır. 25.03.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Restorasyon ve koruma çalışmalarıyla, tarihi ve mimari güzellikleri gelecek nesillere aktarılmalıdır.

---

Hanım Hamamı: Tarihi ve Mimari Değerlendirme

Genel Bilgiler:

Hanım Hamamı, Erzurum’un Esat Paşa Mahallesi’nde bulunmaktadır. Hamam, Raziye Hanım tarafından yaptırılmış olup kitabesi bulunmamaktadır. XVII. – XVIII. yüzyıllarda inşa edilmiş olabileceği düşünülmektedir ve Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Raziye Hanım vakfına kayıtlıdır.

Plan ve Fonksiyon:

Hanım Hamamı, tek fonksiyonlu bir hamam özelliği taşır ve soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden meydana gelir.

Soyunmalık Bölümü:

Hamama doğusunda bulunan merdivenlerden inilmektedir. Soyunmalık mekanın üzeri, tromplara oturan ve aydınlanma feneri bulunan bir kubbe ile kapatılmıştır. Bu alanda ortada bir havuz bulunmaktadır. Kuzeyde, daha sonradan eklenen ikinci soyunmalık kısmına iki kapı açıklığı ile geçilmektedir.

Ilıklık ve Sıcaklık Bölümleri:

Ilıklık bölümü, kuzeybatıda yer almakta olup derinlemesine plana sahip ve üzeri tonozla örtülüdür. Sıcaklık bölümü ise sekizgen planlı ve kubbe ile kapatılmıştır. Kubbenin altında sekizgen bir göbektaşı bulunmaktadır. Sıcaklığın güney tarafında sekizgen formlu üst örtüleri kubbeyle kapatılmış halvet hücreleri yer almaktadır. Batı kısımda ise külhan ve su deposu bulunmaktadır.

Dış Görünüş:

Hamamın dış kısmından sadece sıcaklık ve soğukluğun kubbeleri belirgin olup, diğer bölümler düz bir baca şeklinde dışarıya yansımıştır.

Kullanım Durumu:

Yapı günümüzde kadınlara hizmet vermektedir.

Süsleme ve Bakım Durumu:

Yapının iç kısmında süsleme unsurları bulunmamakta, dış kısmı ise bakımsızdır.

Koruma Durumu:

08.05.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. V.G.M. tarafından tescil edilen kültür varlıkları, tarihi ve kültürel açıdan önemli eserler olarak korunmakta ve gelecek nesillere aktarılmaktadır.

---

Tahta Hamamı: Tarihi ve Mimari Bir İncelik

Genel Bilgiler:

Kadana Mahallesinde yer alan Tahta Hamamı, XVIII. yüzyıl ortalarına tarihlenir ve İbrahim Paşa Camii vakfı tarafından yapılmıştır. Tek fonksiyonlu bir yapı olup, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşur. Hamam, dönemin mimari özelliklerini yansıtarak tarihî bir öneme sahiptir.

Plan ve Bölümler:

Soyunmalık bölümüne, yapının batı duvarında bulunan geniş ve derin bir dehlizden geçerek ulaşılır. Orijinalde kubbe ile örtülü olan soyunmalık, daha sonra beş ahşap destek üzerine oturan ahşap bir tavanla kapatılmıştır. Güneydoğu köşesinden açılan bir kapı ile kare planlı ve tonozla örtülü bir mekana geçilir. Aynı bölgede bulunan kapıdan eski su deposu ve külhan kısmına ulaşılır. Batı duvarındaki dışa taşkın kapı açıklığı ile ılıklık kısmına geçilir. İki mekandan oluşan ılıklığın üzeri beşik tonozla örtülüdür. Batıda yer alan mekandan bir kapı açıklığı ile tuvalet bölümüne geçilir. Doğuda yer alan kapı ile sıcaklık bölümüne geçiş sağlayan beşik tonozla örtülü küçük bir geçiş bölümü yer alır. Sıcaklık uzun dikdörtgen bir formda olup, ortasında sekizgen bir göbektaşı bulunur ve bu mekanın üzeri beşik tonozla örtülüdür. Hamamda halvet hücre sayısı azalmış, sadece kuzeyinde küçük bir halvet hücresi bulunmaktadır.

Süsleme ve Malzeme:

Soyunmalık bölümünde orijinal olmayan alçı süslemeler görülmektedir. Yapının beden duvarlarında kesme taş ve moloz taş, üst örtüde ise tuğla kullanılmıştır.

Koruma Durumu:

13.11.1976 tarihinde V.G.M. tarafından korunması gereken kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. 1988 yılına ait restore ve onarım projeleri bulunmaktadır. Bu projeler kapsamında girişin sağına depo ve gişe bölümü eklenmiş, giriş kotu yükseltilmiş ve üst örtü yenilenmiştir. Günümüzde hamam, kullanılmakta ve tarihî önemini korumaktadır.